Testosteron, estrogen i progesteron: jak wpływają na utratę wagi i wzrost mięśni?

Masz problemy z utratą wagi lub budowaniem mięśni tak jak to sobie wyobrażałeś? Czy zastanawiałeś się kiedyś nad tym, że hormony mogą być przyczyną? Być może natknęłaś się na pogląd, że niewystarczający poziom testosteronu, estrogenu lub progesteronu może skomplikować podróż do wymarzonej sylwetki. Hormony płciowe rzeczywiście odgrywają kluczową rolę w wielu istotnych procesach w naszym organizmie. Co zatem mówi o nich nauka, dlaczego nasz organizm ich potrzebuje i jaką rolę odgrywają w utracie wagi i wzroście mięśni?

Czym są hormony?

Hormony to substancje, które pełnią rolę przekaźników w organizmie, przekazując sygnały pomiędzy organami. Zapewniają koordynację różnych części organizmu i jego niezakłócone funkcjonowanie. Są produkowane w kilku miejscach w organizmie w tak zwanych gruczołach dokrewnych. Zaliczają się do nich podwzgórze w mózgu, trzustka, nadnercza, tarczyca lub narządy płciowe.

Na przykład hormon adrenalina jest uwalniany z nadnerczy w odpowiedzi na ostre sytuacje stresowe. Po dostaniu się do krwi powoduje szybsze bicie serca i pompowanie większej ilości tlenu do mózgu i mięśni. To umożliwia twojemu organizmowi szybsze reagowanie w niebezpiecznych sytuacjach. Możesz myśleć efektywniej i jeśli to niezbędne, aby uciec lub się obronić. Oprócz adrenaliny nasze ciała mają wiele innych hormonów, które są niezbędne dla poprawnego funkcjonowania organizmu. ^[2]

Czym są hormony płciowe?

Hormony płciowe są odpowiedzialne za rozwój męskich i żeńskich organów reprodukcyjnych, jak i również cech charakterystycznych typowych dla ciała kobiety i mężczyzny.

• Żeńskie hormony płciowe produkowane są głównie w jajnikach i regulują procesy takie jak cykl menstruacyjny czy ciąża. 
• Z kolei męskie hormony płciowe są produkowane głównie w jądrach i odpowiadają między innymi za produkcję spermy.

Głównym męskim hormonem płciowym jest testosteron, podczas gdy u kobiet to estrogen i progesteron pełnią najważniejszą rolę. Warto zauważyć, że kobiety mają także testosteron, a mężczyźni estrogen, ale w dużo mniejszych stężeniach. Te hormony płciowe pełnią znaczącą rolę w funkcjach rozrodczych, ale wpływają także na zdrowie sercowo-krążeniowe, odporność czy kości. Podobnie ich wpływ jest widoczny również w odniesieniu do gorących tematów, takich jak wzrost mięśni i utrata wagi. ^[2]

Czym jest testosteron?

Testosteron to męski hormon płciowy, który należy do tak zwanych androgenów. Jest produkowany głównie w komórkach Leydiga w jądrach, ale nadnercza także wspierają jego produkcję. Te gruczoły, tak jak i jajniki, również tworzą ten hormon w żeńskim organizmie, choć w znacznie mniejszych ilościach niż u mężczyzn. ^[16]

Jakie funkcje pełni testosteron w organizmie?

Ten hormon jest odpowiedzialny za rozwój męskich organów reprodukcyjnych i wszystkie typowe cechy męskiego organizmu. ^[16]

• Jest kluczowy dla rozwoju jąder i prostaty.
• Wspiera produkcję spermy, przez co jest niezbędny dla męskiej płodności.
• Jest odpowiedzialny za wyższą proporcję mięśni i mniejszą proporcję tłuszczu w organizmie oraz za typowe rozłożenie tkanki tłuszczowej.
• Zwiększa siłę i poprawia wydajność sportową.
• Zwiększa libido.
• Jest odpowiedzialny za głębszy głos i typowe męskie owłosienie ciała.
• Pomaga zachować gęstość kości.
• Wpływa na nastrój i funkcje kognitywne. ^[2,16]

Te produkty mogą Cię zainteresować:

Jak objawia się niski poziom testosteronu?

Poziom testosteronu naturalnie zmniejsza się wraz z wiekiem. Spadek zwykle rozpoczyna się w wieku od 35 do 40 roku życia, a jego początek jest bardziej prawdopodobny bliżej czterdziestki. Tempo spadku stopniowo wynosi średnio około 0,4–2% rocznie. U starszych mężczyzn można zauważyć, że w porównaniu do młodszych trudniej jest im budować masę mięśniową. Jednak niski poziom testosteronu w organizmie może być powiązany również z różnymi problemami zdrowotnymi. Jakie są jego symptomy? ^[1,3,7]

• Zaburzenia erekcji
• Niskie libido
• Utrata włosów
• Zaburzenia zdrowia kości
• Wahania nastroju
• Zmniejszenie masy mięśniowej i zwiększenie tkanki tłuszczowej ^[6]

Jak zwiększyć poziom testosteronu?

Czy chcesz zoptymalizować swój poziom testosteronu i czerpać korzyści, jakie to za sobą niesie? W tym przypadku być może musisz wprowadzić zmiany w swoim stylu życia. Skup się na poprawnych nawykach związanych ze snem i ćwiczeniem, szczególnie w formie treningu siłowego i radzenia sobie ze stresem. Nie zapominaj również o dobrze zbilansowanej diecie bogatej we wszystkie niezbędne składniki odżywcze. Wiemy, że wiele mikroelementów, takich jak cynk czy witamina D są kluczowe dla normalnej produkcji testosteronu. Spożywaj żywność zawierającą tłuszcze zwierzęce z umiarem, ponieważ zawiera cholesterol, z którego pochodzi testosteron.

Możesz również rozważyć zastosowanie niektórych suplementów diety stworzonych, aby wspierać naturalną produkcję testosteronu w twoim organizmie. Mogą się do nich zaliczać dobrze znane opcje, takie jak tribulus terrestris, palma sabalowa, kozieradka, ashwagandha czy kwas D-asparaginowy.

W ekstremalnych przypadkach, kiedy niedobór testosteronu w organizmie jest znaczący lub powodowany przez chorobę, wizyta u lekarza jest wskazana. Może on przepisać hormonalną terapię zastępczą. Testosteron jest wtedy dostarczany organizmowi, zwykle w formie tabletek.

• Jeśli interesuje cię więcej szczegółów na temat tego, jak objawia się niedobór testosteronu i jak sobie z nim poradzić, to sprawdź artykuł 10 Oznak niedoboru testosteronu – przyczyny i rozwiązania.
• Aby znaleźć więcej szczegółów na temat składników odżywczych, które mogą pomóc ci zachować ogólne męskie zdrowie, przeczytaj artykuł Mężczyźni i odżywianie: niezbędne witaminy i minerały dla zdrowia, testosteronu i wydajności.

Jaki wpływ testosteron ma na wzrost mięśni?

Jak już powiedzieliśmy, testosteron to hormon odpowiedzialny za naturalnie większą masę mięśniową u mężczyzn w porównaniu do kobiet. Nie tylko umożliwia im budowanie więcej masy mięśniowej, ale i ułatwia i przyspiesza przyrost mięśni. Jest w związku z tym najważniejszym hormonem dla wzrostu mięśni (hipertrofia mięśni).

Testosteron należy do tak zwanych hormonów anabolicznych, co oznacza, że wspiera formację nowych tkanek w organizmie, włączając masę mięśniową. Zwiększa tempo syntezy białek (tworzenia białek mięśniowych) i wspomaga powiększanie włókien mięśniowych. Jest nawet znany z tego, że wspiera produkcję czerwonych krwinek, które transportują tlen w organizmie – kluczowa funkcja dla odpowiedniego natlenienia i wydajności mięśni. ^[10]

W związku z tym zachowanie zdrowego poziomu testosteronu jest niezbędne, jeśli regularnie ćwiczysz i chcesz zyskać mięśnie lub siłę. Osiągniecie tego celu może wspierać wysokiej jakości, zróżnicowana dieta i możesz również rozważyć zastosowanie wspomnianych wcześniej suplementów.

Więcej informacji na temat tego, co jeszcze możesz zrobić, aby zyskać mięśnie, znajdziesz w artykule Co jeść i jak ćwiczyć, aby w końcu zyskać mięśnie??

Jaką rolę testosteron pełni w utracie wagi?

Wpływ testosteronu na wzrost mięśni jest często omawiany, ale czy zastanawiałeś się kiedyś, czy może pomagać także stracić na wadze? Badania sugerują, że może być korzystny również w tej kwestii. Zdaje się, że nadwaga lub otyłość często są powiązane z obniżonym poziomem testosteronu. Na przykład w badaniu, w którym udział wzięło 2100 otyłych mężczyzn, stwierdzono, że aż 52% z nich miało jego poziom poniżej optymalnego zakresu. Z tego badania wynika również, że zwiększenie poziomu testosteronu pomogło w utracie wagi.

Badania wskazują zatem, że optymalny poziom testosteronu jest ważny dla funkcjonalnego metabolizmu mężczyzn i zdrowej masy ciała. W związku z tym jeśli chcesz stracić na wadze, to przydatne jest skupienie się na czynnikach związanych ze stylem życia, które mogą pomóc ci zoptymalizować poziom testosteronu. Zalicza się do tego dostosowanie swojej diety, ćwiczenie lub stosowanie suplementów diety ukierunkowanych na wsparcie produkcji testosteronu.

Kiedy uda ci się osiągnąć optymalną wagę, łatwiej będzie ci również utrzymać odpowiedni poziom tego hormonu. Tkanka tłuszczowa jest hormonalnie aktywna, a jej nadmierne ilości mogą prowadzić do przemiany testosteronu w estrogen. W związku z tym prawidłowa masa ciała ogranicza te procesy. ^[5,9]

Odkryj nasze bestsellery:

Czym jest estrogen?

Estrogeny to grupa żeńskich hormonów płciowych. Estradiol odgrywa główną rolę, a estron i estriol przyczyniają się do jego działania. Te hormony są produkowane głównie w jajnikach, ale część z nich powstaje również w łożysku, nadnerczach czy ciałku żółtym. ^[2]

Jakie funkcje estrogen pełni w organizmie?

Estrogeny są niezbędne do rozwoju żeńskich narządów rozrodczych i piersi. Są także kluczowe dla ogólnego kobiecego zdrowia i poprawnego funkcjonowania organizmu.

• Ten hormon wspomaga wzrost macicy, jajników, pochwy i innych narządów płciowych.
• Reguluje cykl menstruacyjny, sprzyjając wzrostowi błony śluzowej macicy (endometrium) w pierwszej połowie cyklu i inicjując owulację.
• Wspiera rozwój i funkcjonowanie piersi i gruczołów sutkowych.
• Wspomaga zdrowie kości.
• Pomaga obniżać poziom cholesterolu LDL (złego) i zwiększać ilość cholesterolu HDL (dobrego).
• Ogólnie pomaga zachować dobre zdrowie sercowo-krążeniowe.
• Decyduje o rozmieszczeniu tkanki tłuszczowej w organizmie, co skutkuje typowym dla kobiet wzorcem gromadzenia tłuszczu w dolnych partiach ciała. ^[2,13,15]

Jak objawia się niski poziom estrogenu?

Zmniejszenie poziomu estrogenu następuje naturalnie podczas menopauzy. Jest to często powiązane z typowymi uderzeniami gorąca i zwiększonym zmęczeniem. Jednakże niedobór estrogenu może być też często rezultatem różnych schorzeń zdrowotnych. Występuje również u kobiet doświadczających tak zwanej triady sportsmenek. Ten stan charakteryzuje niski poziom energii, zmniejszona gęstość kości i brak miesiączki (brak menstruacji). Niedobór estrogenu może objawiać się poprzez następujące symptomy: ^[17]

• Nieregularny cykl menstruacyjny lub brak menstruacji (brak miesiączki)
• Wahania nastroju
• Stany depresyjne i lękowe
• Uderzenia gorąca
• Pogorszenie gęstości kości i zwiększone ryzyko osteoporozy
• Zmęczenie
• Utrata włosów
• Większe ryzyko infekcji dróg moczowych ^[2,12]

Obniżony poziom estrogenów jest częstą częścią cyklu menstruacyjnego. Każdego miesiąca ilość tego hormonu naturalnie spada, tylko po to, aby po kilku dniach powrócić do normalnego poziomu. Dzieje się to pod koniec fazy lutealnej przed miesiączką i pozostaje niski podczas menstruacji. Mimo że temu okresowi towarzyszą objawy niedoboru estrogenów, to jest naturalną częścią kobiecego cyklu. Problem pojawia się, kiedy niedobór estrogenu trwa dłużej.

Jak zwiększyć poziom estrogenu?

Aby poziom estrogenów był zdrowy, ważna jest dieta zawierająca wystarczająco energii i wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Widać to nawet w przypadku wspomnianej triady sportsmenek, czyli schorzenia występującego u kobiet, zwykle sportowców, które mają niewystarczające spożycie kalorii i ich nadmierną wydajność. Jednak zmiany w diecie i trenowaniu mogą prowadzić do poprawy, włączając dostosowanie poziomu estrogenów i cyklu menstruacyjnego. Kobiety ogólnie nie powinny zaniedbywać wystarczającego spożycia kalorii i składników odżywczych.

Możesz przeczytać na temat tego, co jest ważne dla kobiecego zdrowia w artykule Kobiety i odżywianie: najważniejsze witaminy i minerały dla zdrowia i piękna.

Jak estrogen wpływa na wzrost mięśni?

Tak jak testosteron u mężczyzn, estrogen to hormon płciowy, który pełni najważniejszą rolę w budowaniu mięśni u kobiet. W praktyce sygnalizuje to także menopauza, która zazwyczaj zbiega się z utratą masy mięśniowej. Mięśnie kobiet po menopauzie mniej reagują na bodźce, które mogą prowadzić do wzrostu mięśni, takie jak trening siłowy. Jednocześnie zdaje się, że przy niskim poziomie estrogenów więcej białek mięśniowych jest rozkładanych niż syntetyzowanych. Badania wykazują, że optymalny poziom estrogenu może służyć jako zapobieganie utraty masy mięśniowej. Oczywiście kobiety po menopauzie nadal mogą wykonywać treningi siłowe i budować mięśnie. Jednak w pewnym sensie będzie to dla nich wtedy trudniejsze, niż kiedy były młodsze. ^[4]

Regularnie w ciągu miesiąca obserwuje się także różnice w skłonności kobiecego ciała do budowania mięśni. Badania wykazały lepszą reakcję na treningi w pierwszej połowie cyklu (faza folikularna) po menstruacji i przed owulacją, kiedy poziomy estrogenów są najwyższe. ^[4]

Jeśli chcesz budować masę mięśniową, to zdecydowanie możesz skorzystać z krótkiego okienka w trakcie miesiąca kiedy mięśnie rosną najłatwiej, aby zwiększyć obciążenie treningowe. Jednakże dużo ważniejsza jest wytrwałość w trakcie całego miesiąca. Nie zapominaj o zapewnieniu odpowiedniego spożycia kalorii i składników odżywczych, aby skutecznie zapobiegać zaburzeniom hormonalnym i zachowywać optymalny poziom estrogenów.

Jeśli chcesz się dowiedzieć, jakie jest twoje dzienne optymalne spożycie, to oblicz je przy użyciu naszego Kalkulatora spożycia energii i makroelementów online.

Jaką rolę estrogen pełni w utracie wagi?

Zdrowy poziom estrogenów jest ważną częścią kobiecego zdrowia, więc logiczne jest, że wpływa także na metabolizm i masę ciała. Zostało to także potwierdzone przez badania wykazujące, że normalny poziom tego hormonu jest powiązany z szybszym metabolizmem i optymalną masą ciała.

I odwrotnie, nadwaga i większa proporcja tkanki tłuszczowej zostały powiązane w badaniach naukowych z niedoborem estrogenów. Zwykle obserwujemy to ponownie u kobiet po menopauzie, które mają niski poziom estrogenów.

W związku z tym optymalna ilość tego hormonu płciowego może nie tylko pomóc utrzymać zdrową wagę, ale i również przyspieszyć jej utratę. Wpływa to na rozkład tkanki tłuszczowej na kilka sposobów.

• Pomaga zachować normalne tempo metabolizmu. 
• Wpływa na apetyt. Niedobór estrogenów jest związany ze zwiększonym apetytem. Kobiety mogą tego doświadczać na przykład każdego miesiąca pod koniec fazy lutealnej, zaraz przed menstruacją, kiedy poziom estrogenów jest naturalnie niższy.
• Jest powiązany również z lepszą wrażliwością na insulinę, co pomaga zapobiegać nadmiernej akumulacji tłuszczu.
• Wpływa także na odczuwalny poziom energii lub zmęczenia. Optymalna ilość estrogenów może w związku z tym pomagać utrzymać regularny plan ćwiczenia i polepszać twoją wydajność sportową. ^[11]

Czym jest progesteron?

Progesteron jest również żeńskim hormonem płciowym. Należy do progestagenów i powstaje w ciałku żółtym w jajnikach podczas fazy lutealnej cyklu menstruacyjnego. Podczas ciąży jest produkowany także przez łożysko. Hormon ten odgrywa ważną rolę w ogólnym zdrowiu kobiety i jest szczególnie ważny w czasie ciąży. ^[2]

Jakie funkcje progesteron pełni w organizmie?

Progesteron jest ważny dla ogólnego kobiecego zdrowia reprodukcyjnego, ale pełni też kilka innych funkcji.

• Reguluje cykl menstruacyjny. Jego poziom wzrasta po owulacji w fazie lutealnej.
• Przygotowuje macicę do potencjalnej ciąży.
• Tworzy środowisko do implantacji komórki jajowej.
• Zapewnia sprawny przebieg początkowych etapów ciąży.
• Pomaga zachować dobrą gęstość kości.
• Wspiera zdrowie piersi i jest ważny dla rozwoju gruczołów sutkowych oraz produkcję mleka matki.
• Wpływa na nastrój.

Jak objawia się niedobór progesteronu?

Symptomy niskiego poziomu progesteronu zwykle pojawiają się podczas cyklu menstruacyjnego. Jednak niedobór tego hormonu może także poważnie objawiać się w czasie ciąży. Jakie są oznaki jego deficytu?

• Nieregularny cykl menstruacyjny
• Obfite krwawienie podczas menstruacji
• Problemy z płodnością
• Wahania nastroju, tkliwość piersi i inne objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS)
• Migreny i bóle głowy
• Niepokój
• Zmęczenie
• Insomnia
• Powikłania w czasie ciąży, a nawet poronienie

Jak progesteron wpływa na wzrost mięśni?

Rola progesteronu we wzroście mięśnie nie została zbadana tak dobrze, jak rola testosteronu czy estrogenu. Jednakże obecne badania sugerują, że prawdopodobnie ma działanie anaboliczne, co oznacza, że może wspierać wzrost lub regenerację mięśni. ^[8]

Jaką rolę progesteron pełni w utracie wagi?

Podobnie jak w przypadku budowania mięśni, rola progesteronu w redukcji wagi lub jej utrzymaniu nie została dobrze zbadana. Możemy jednak powiedzieć, że ogólna równowaga hormonalna jest ważna, aby organizm i metabolizmy funkcjonowały poprawnie. Optymalny poziom progesteronu jest częścią tej równowagi. Możemy w związku z tym założyć, że aby organizm zachował normalną wagę lub skutecznie pozbył się kilku kilogramów, potrzebuje odpowiedniego poziomu tego hormonu. ^[14]

Jak sprawdzić, czy mój poziom hormonów jest w normie?

Podstawą dobrego zdrowia jest równowaga hormonalna. W przypadku zarówno kobiet, jak i mężczyzn, tylko wtedy organizm będzie funkcjonował prawidłowo. Jak można się jednak dowiedzieć, czy wszystko jest dobrze z twoimi hormonami? Przede wszystkim potencjalne symptomy mogą ci dać jakieś wskazówki.

Jeśli na przykład kobieta zmaga się z nieregularną menstruacją, to prawdopodobnie poziom estrogenu lub progesteronu nie jest w normie. Podobnie, jeśli mężczyzna ma problemy z libido, doświadcza zmęczenia lub wahań nastroju, to przyczyną może być niski poziom testosteronu. Przy poważniejszych symptomach zawsze zaleca się wizytę u lekarza, który może zbadać poziomy twoich hormonów płciowych.

Co zrobić, gdy poziom hormonów nie mieści się w normie?

Jeśli podejrzewasz nierównowagę hormonalną, zaleca się skupienie na ogólnej zmianie stylu życia.

• Skorzystaj z wysokiej jakości i zróżnicowanej diety, która zapewni ci wystarczająco energii i wszystkich niezbędnych składników odżywczych.
• Nie zapominaj o regularnym ćwiczeniu. Aktywności takie jak treningi siłowe lub treningi interwałowe o wysokiej intensywności (HIIT) są szczególnie korzystne.
• Pracuj nad radzeniem sobie ze stresem tak bardzo, jak to możliwe. Długotrwały stres jest znany ze swojego negatywnego wpływu na równowagę hormonalną.
• Zapewniaj odpowiedni i jakościowy sen. 
• Możesz stosować suplementy, których celem jest wsparcie zdrowia i produkcji hormonów kobiet lub mężczyzn.

Jeśli niedobór hormonów jest zbyt duży lub towarzyszą mu problemy zdrowotne, to rozwiązanie zostaw lekarzom. Mogą zalecić zastępczą terapię hormonalną, aby pomóc ci odzyskać kontrolę nad poziomami twoich hormonów.

O czym warto pamiętać?

Hormony płciowe to ważne substancje potrzebne do prawidłowego funkcjonowania naszych organizmów. Testosteron jest niezbędny dla mężczyzn, na przykład dla produkcji spermy, podczas gdy kobiety potrzebują estrogenu i progesteronu dla zdrowego cyklu menstruacyjnego lub ciąży. Ponadto wpływają także na metabolizm i mogą mieć znaczący wpływ na skład ciała. Zostało wykazane, że normalny poziom testosteronu i estrogenu jest szczególnie ważny, kiedy chcesz skutecznie zbudować mięśnie lub stracić na wadze.

Każdy powinien dążyć do zachowania zdrowego poziomu swoich hormonów płciowych. W osiągnięciu tego celu może pomóc ci jakościowa i zróżnicowana dieta z wystarczającą ilością kalorii i składników odżywczych lub suplementy bezpośrednio ukierunkowane na wsparcie tych hormonów.

Czy podobał ci się dzisiejszy artykuł i nauczyłeś się czegoś nowego? Jeśli tak, to udostępnij go swoim znajomym i rodzinie!

Źródła:

[1] GOLAN, R. et al. Age-Related Testosterone Decline is due to Waning of Both Testicular and Hypothalamic-Pituitary Function. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4816459/

[2] HILLER-STURMHÖFEL, S. - BARTKE, A. The Endocrine System. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6761896/

[3] HUHTANIEMI, I.T. Andropause – lessons from the European Male Ageing Study. – https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0003426614000249

[4] CHIDI-OGBOLU, N. - BAAR, K. Effect of Estrogen on Musculoskeletal Performance and Injury Risk. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6341375/

[5] MULLIGAN, T. et al. Prevalence of hypogonadism in males aged at least 45 years: the HIM study. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1569444/

[6] MURRAY, M. Low Testosterone Research Analysis. – https://examine.com/conditions/low-testosterone/

[7] SINGH, P. Andropause: Current concepts. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4046605/

[8] SMITH, G.I. et al. Testosterone and Progesterone, But Not Estradiol, Stimulate Muscle Protein Synthesis in Postmenopausal Women. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3879672/

[9] TRAISH, A.M. Testosterone and weight loss: the evidence. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4154787/

[10] URBAN, R.J. Growth hormone and testosterone: anabolic effects on muscle. – https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21778755/

[11] VIGIL, P. et al. The importance of estradiol for body weight regulation in women. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9677105/

[12] YOH, K. et al. Roles of Estrogen, Estrogen Receptors, and Estrogen-Related Receptors in Skeletal Muscle: Regulation of Mitochondrial Function. – https://www.mdpi.com/1422-0067/24/3/1853

[13] Estrogen - StatPearls - NCBI Bookshelf. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK538260

[14] Hormonal Weight Gain - Endocrinology Consultants, P.C. – https://www.endocrinewellness.com/hormonal-weight-gain/

[15] Menopause. – https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/menopause

[16] Physiology, Testosterone - StatPearls - NCBI Bookshelf. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK526128/

[17] The Female Athlete Triad - PMC. – https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3435916/